Түймешетен (Tanacetum) - негізінен солтүстік жарты шардың қоңыржай климаттық аймақтарында өсетін Жұлдызгүл немесе Күрделігүл (Asteraceae) тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдіктер мен бұталар тұқымдасы.
Tanacetum латынша атауы «tanaos» — ұзақ және «aceomai» — өмір сүру грек сөздерінен шыққан. Бұл атау түймешетен өсімдігіне ұзақ уақыт бойы балғын күйде қалатын қасиеті үшін берілген.
Түймешетен - түпкілікті қалыптаспаған тұқымдас болса да, өте үлкен өсімдік. Оған қысқа, әлсіз тармақталған қыстайтын тамырсабақтары бар азды-көпті дамыған көпжылдық шөптер кіреді. Түймешетеннің оңтүстік және субтропикалық түрлерінің арасында бұталар да бар. Түймешетен гүлшоғыры дөңгелек, сары түсті, кішкентай күндерге ұқсайды.
Түймешетен тұқымының көптеген түрлері дәрілік, тағамдық және сәндік өсімдіктер, сондай-ақ инсектицидтер, эфир майлары және дәрі-дәрмектер алу үшін шикізат ретінде экономикалық маңызы бар. Терезелер мен есіктердің үстіне ілінген түймешетен жәндіктердің үйге ұшып кетуіне жол бермеу үшін қолданылған. Ежелгі мысырлықтар, парсылар, гректер бальзамдау үшін түймешетенді қолданған. Бұл өсімдіктің тамырынан жасыл бояу алынды. Орта ғасырларда Англияда түймешетеннен жасалған құймақтар дәстүрлі пасха тағамы болды. Түймешетен – қойларға, ала бұғыларға, Алтай маралдарына (cervus elaphus sibiricus), сарышұнақтарға, суырларға және еуропалық бұландарға (Alces alces) арналған жемдік өсімдік. Қазақстанда түймешетен эфир майы ретінде өсіріледі. Түймешетен тұқымы мен оның түрлері улы екенін есте ұстаған жөн, сондықтан ішке қолдану кезінде сақтық қажет!
Батыс-Алтай қорығының аумағында осы тұқымның үш түрі өседі – кәдімгі түймешетен (Tanacetum vulgare), мың жапырақты түймешетен (Tanacetum millefolium) және түймешетен тәрізді түймешетен (Tanacetum tanacetoides). Олар тасты және құмды беткейлерде, орман алқаптарында, альпілік шалғындарда, өзен жағалауларында және орман белдеуі тауларының баурайында өседі.
Кез-келген басқа өсімдік сияқты түймешетен түрі қорғауды қажет етеді.
Материалды дайындаған: ҒМЭАжТ бөлімінің зертханашысы Ю.А.Маткова
Фотосурет авторы – Н.В.Премина