Наурызгүлдер - бұл әртүрлі ерте гүлдейтін өсімдіктер тобы.   Шындығында, наурызгүлдер деп көктемде ерте бүршіктерін ашатын көптеген өсімдік түрлерін атауға болады, бірақ бұл әдетте өсімдіктердің таралу аймағына және аймақтың климаттық ерекшеліктеріне байланысты. Наурызгүлдер деп біздің аймақтарда қандықтарды, өгейшөп, торсылдақ, балшатыр, қалтагүл және басқаларды атайды. Тауларда бірінші болып көкгүлдер, желайдарлар, айдаршөптер гүлдейді. Жазық аймақта наурызгүлдер болып қызғалдақтар және бетегелер, кестежусандар табылады. Қызықты факт, наурызгүлдер деп және де өсімдіктердің белгілі бір тұқымдасы Primulaceаe, басқаша аталуы Наурызшешектер аталады. Көктемдік наурызгүл (Primula officinalis) – көктемде біздің ормандарымыздың алғашқы гүлдейтін өсімдіктерінің бірі.

 

Біздің кейбір наурызгүлдер:

 

Құндызшөп - ұйқы-шөп. Құндызшөп (Pulsatilla) - гүлдену және жемістену кезінде әсем болып келеді. Жапырағынан алынған сіріңдінің бактерия жойғыш қасиеті бар. Өсімдік жас кезінде улы. Тамыр бойындағы жапырақтар гүлденгеннен кейін ашылады. Ірі қоңыраугүлдері күлгін түсті болып келеді. Тұқымынан көбейеді. Тұқымының ұзынша жіңішке түгі болады. Наурыз-мамырда гүлдеп, мамыр-маусымда жеміс береді, кейде тамыз-қыркүйекте қайта гүлдейді. Ешкі тауы етегінде, Қараағаш қойнауында, т.б. жерлерде өседі. Халық медицинасында, мал дәрігерлігінде қолданылады.

 

Торсылдақ-флорадағы арыстан табанының іздері. Торсылдақ (Leontice) – бөріқарақат тұқымынан (Berberidaceae) көпжылдық шөптесін өсімдіктерінің тұқымы.
Алтайлық торсылдақ (Leontice altaica) – бұл Батыс-Алтай қорығы аумағында өсетін аталған тұқымның жалғыз түрі және өңірдегі ең алғашқы көктемгі наурызгүл. Сыртқы пішіні бойынша гүл қарапайым және өзіндік кереметтілігі бар. Оның жапырақшаларының беті тегіс әрі жылтыр, ал ортасында жұмсақ барқыт аталықтары орналасқан. Өсімдіктің бұл тұқымдары күнді жақсы көреді әрі қысқа төзімді. ҚР Қызыл Кітабына енгізілген және ерекше қорғауға жатады.

 

Қызғалдақ-көктемнің жарығы. Қызғалдақ (Tulipa)— лалагүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін пиязшық өсімдіктерінің тұқымы (Liliaceae). Қазақстанның далалық аймақтарында жиі кездеседі, 32 түрі бар, оның 11 түрі – Қазақстанның эндемигі болып саналады. Бұлардың биіктігі 3 – 50 см. Сабағы жұмыр, тік өседі. Тамырымен жалғасқан буынында пиязшығы болады. Қызғалдақ – пиязшықтардың ішіндегі табиғатта да кең таралған, көгалдандыруда да жиі пайдаланылатын өсімдік. Ерекше әсем көркімен дараланатын гүл болғандықтан, оны білмейтін адам кемде-кем. Қызғалдақтың пайда болу орталығы Орта Азия болып есептеледі. Қызғалдақ баданалардың отырғызу мерзімі жердің ерекшеліктеріне және олардың өсуіне байланысты тұрақталады. Баданалардың тез өсуіне жер температурасының төмендеу (5-7°) қажеттілігі бар болғаны анық. Қыр жерлерде осындай жағдайлар қазанның ортасында пайда болады. Былай қарасақ, бүкіл қазан айы бойы қызғалдақтарды отырғызу үшін өте қолайлы уақыт. Қызғалдақтардың тамырлары жердің температурасы 6—10° болғанда жақсы дамиды. 

  Батыс-Алтай қорығының аумағында қызғалдақтың екі түрі өседі: салбыраған Қызғалдақ (Tulipa patens) және бір гүлді қызғалдақ (Tulipa uniflora).

 

Күнгелді – алғашқы гүлдердің оты. Алтай күнгелдісі немесе алтай жарығы (trollius altaicus)—  сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Оның биіктігі 15–10 см, сабағы тік өседі.  Гүлдері дара, ірі (ені 7 см-дей), екіден кейде үштен біріккен, қызғылт сары түсті. Гүлдері екі қатарда орналасқан, тостағанша жапырақшаларының саны 10–20, пішіні жалпақ, жұмыртқа тәрізді. Аталықтары мен аналықтарының саны көп. Гүлдің ортасында әдейі тамызып қойған дақ секілді нүктесі бар. Маусым – шілде айларында гүлдеп, шілде – тамызда жемістенеді. Алтай Күнгелдісін гүлі әдемі болғандықтан сәндік үшін өсіреді және дәрілік өсімдік. Халық медицинасында өсімдіктің гүлінен алынған тұнбаны бауыр ауырғанда ішеді.

 

Еңлікгүл – биік таулардағы ғажайып. Еңлікгүл (Leontopodium) — Asteraceae отбасына жататын шөптесін өсімдіктер тұқымдасы. Ол жартасты беткейлерде және альпілік шалғындарда өседі. Керемет талғампаз сұлулығы бар ең жұмбақ және сирек кездесетін гүлдердің бірі. Оның жіңішке жапырақтары асты түкті, бұл өсімдіктерді ылғалдың шамадан тыс булануынан сақтайды, ал жоғарғы жағы күміс түсті. Ғылыми зерттеулерде өсімдік ультракүлгін сәулені толығымен сіңіретіні анықталған. Ол туралы көптеген аңыздарды естуге болады. Олардың әрқайсысы ерекше, бірақ барлығы еңлікгүлдің махаббат пен адалдықтың символы екенін айтады.

 

Бетеге – қазақ жазықтарының белгісі. Бетеге (Stipa) -   жарма тұқымдасына жататын көпжылдық біржарнақты шөптесін өсімдіктердің тұқымы. Далада кең тараған өсімдіктердің бірі. Бұл қысқа тамырсабақты көпжылдық шөптер, кейде қатты жапырақтардың өте үлкен шоғырын шығарады, жиі түтікке оралған және сымға ұқсас. Халық арасында бұл өсімдікті "Жібек шөп"деп атайды. Бетеге аппақ, дана ақсақалдардың ақ шашы сияқты, батырдың найзасы сияқты ұшы өткір. Батыс-Алтай мемлекеттік табиғи қорығының аумағында бетегенің екі түрі өседі: түкті бетеге (Stipa capillata) және қауырсынды бетеге (Stipa pennata).

 

Көкгүл-обаға қарсы дәрі. Көкгүл (Gentiána) — көпжылдықтар тұқымынан, сирек биржылдық шөптер мен бұталар тұқымдасы. Ежелгі уақытта ол обаны емдеуге қабілетті құрал болып саналды. Көкгүлдің тамырлар мен жапырақтары тұнбаларда өте ащы дәм береді. Батыс-Алтай қорығының аумағында көкгүл тұқымының сегіз түрі өседі. Үлкен гүлді көкгүл (Gentiana grandiflora) өте кең таралған.Тіршілік ету ортасы субальпілік және альпілік шалғындар, тундралар, малтатастар.

 

Желайдар – нәзік наурызгүл. Желайдар (Anemone)- сарғалдақ (Ranunculaceae) тұқымдасынан шыққан көп жылдық шөпті өсімдік түрі. Жүз жетпіс түрі бар, соның екеуі қорық аумағында өседі. Алтай желайдары (Аnemone altaica) және көгілдір желайдар (Anemone caerulea). Өсімдіктің қазіргі ғылыми атауы грек сөзінен «жел» деген мағынаны білдіреді, дегенмен сөзбе сөз аудармасы- «желдің қызы». Бұл атау оған желге деген сезімталдығы үшін берілген. Желайдар ормандарда, ылғалды тау аңғарларында, субальпілік шалғындарда және тундрада өседі.

 

Таушымылдық - сирек кездесетін және улы сұлулық. Кәдімгі таушымылдық  – орман жиектерінде, алаңқайларда, шалғындарда өседі. Өсімдік көпжылдық шөпті өсімдіктер санатына жатады, оның биіктігі бір метрге дейін. Таушымылдық сонымен қатар халық арасында «Марин тамыры» деп аталады. Ол күнді аймақтарда, борпылдақ құнарлы топырақ тарда жақсы өседі. Кәдімгі таушымылдық медициналық мақсатта қолданылады.Оның негізінде тұнба жасалады, ол  түрлі ауруларда пайдаланылады. Бұл әдемі және сирек кездесетін өсімдік Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.

 

Ботакөз (Myosotis)-Бораж тұқымдасына жататын өсімдік түрі.  Батыс-Алтай қорығының аумағында ботагөздің бес түрі өседі. Жасыл ормандарда ол әртүрлі су қоймалары мен батпақтардың бойында кездеседі, көбінесе жағалаудың шетінде өседі және су бетінде гүлдердің шашырауымен көрінеді. Бұл өсімдіктің гүлдену кезеңі жаздың басында болса да, әр түрлі елдер мен халықтардың адамдары ботакөз гүлдерін көктемнің белгісі деп санайды

 

Қандық – Алтайдың коктемгі байлығы. Қандық (Erythronium) -  лалагүлдер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы.  Қазақстанда қылқанжапырақты ормандар мен тоғайлар арасында, альпі және субальпі шалғындарында өсетін 1 түрі – сібір қандығы (Erythronium sibiricum) бар. Биіктігі 10 – 30 см, цилиндр тәрізді, сыртын қоңыр тері сияқты қатпарлар жапқан жуашықты өсімдік. Сабағы жіңішке тік өседі. Мрамор түстес дақтары болады. Ірі гүлі қызғылт күлгін, сирек ақ немесе сарғыш түсті, сабағының ұшында дара жетіледі. Сәуір – мамыр айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі – қауашақ. Қандықтың кейбір түрлерінің жуашығын тағамға қосады және дәрілік өсімдік ретінде пайдаланылады. Әсемдік үшін өсіріледі.